Issues 21-30

21

Τον 16ο αιώνα εμφανίζεται στην Ευρώπη ένας τύπος απεικονιστικού χάρτη όπου διαφαίνεται η πρόθεση να πειστεί ένα ευρύ κοινό για την ορθότητα μιας πολιτικής ιδέας. Έκτοτε, η κατάρτιση ιδεολογικών χαρτών συνεχίστηκε χωρίς διακοπή. Τα τελευταία διακόσια χρόνια, οι χάρτες χρησιμοποιούνται ευρύτατα για τη διάδοση ιδεολογικών μηνυμάτων, δηλαδή ιδεών για το πώς είναι ή πώς θα έπρεπε να είναι ο κόσμος. Τη χρήση αυτή την διευκόλυναν τόσο η ανάπτυξη της θεματικής χαρτογραφίας όσο και η βελτίωση και η μείωση του κόστους εκτύπωσης και, πιο πρόσφατα, η διάδοση του διαδικτύου.

-Ο Leo Belgicus
του Γιάνσον Φίσερ-
Ο βελγικός Λέοντας χρησιμοποιήθηκε ως εραλδικό και χαρτογραφικό σύμβολο για να απεικονίσει την ιστορική περιοχή των Κάτω Χωρών το δεύτερο μισό του 16ου αιώνα, ενώ μαινόταν ο πόλεμος της Φλάνδρας (1568-1648). Ο πανέμορφος αυτός χάρτης, που καταρτίστηκε το 1611, περιέχει πολυάριθμες αναφορές στην πολυπόθητη ειρήνη, και ως εκ τούτου θεωρείται ως ένας από τους πρώτους προπαγανδιστικούς χάρτες στην Ιστορία.

22

Η κινεζική χαρτογραφία υπήρξε ο πιο άμεσος και σαφής μάρτυρας των προόδων που σημείωσε η Αυτοκρατορία στα μαθηματικά, την αστρονομία και τη ναυσιπλοΐα σε μια εποχή όπου στην Ευρώπη δεν είχαν ακόμα εμφανιστεί οι κλασικοί χάρτες. Αναμφίβολα οι Κινέζοι χαρτογράφοι υπήρξαν οι πρώτοι που ανήγαγαν αυτόν τον κλάδο σε τέχνη και σε ωφέλιμη επιστήμη.

-Ο Χάρτης Σέλντεν-
Ο χάρτης που παρουσιάζουμε στον παρόντα τόμο, και ο οποίος ανάγεται στα πρώτα έτη του 16ου αιώνα, είναι το παλαιότερο δείγμα ναυτικού χάρτη της δυναστείας Μινγκ. Ο Χάρτης του Σέλντεν, του οποίου δεν γνωρίζουμε τον δημιουργό, απεικονίζει τους εμπορικούς δεσμούς που διατηρούσε η κινεζική δυναστεία με τη νοτιοανατολική Ασία, τον αραβικό κόσμο, την Αμερική και την Ευρώπη.

23

Τον 16ο αιώνα, από τη στιγμή που έγινε αντιληπτό ότι η νέα ξηρά την οποία είχε ανακαλύψει ο Χριστόφορος Κολόμβος δεν αποτελούσε μέρος της Ασίας, όπως πίστευαν αρχικά, οι ευρωπαϊκοί λαοί επιχείρησαν να βρουν ένα πέρασμα που θα τους επέτρεπε να φτάσουν στον Ειρηνικό από τα δυτικά. Η αμερικανική ήπειρος παρεμβλήθηκε στον δρόμο των εμπόρων και των εξερευνητών, που τη θεώρησαν, στην αρχή τουλάχιστον, ως σκόπελο για τις εμπορικές τους βλέψεις. Η γόνιμη φαντασία των Ευρωπαίων αποτέλεσε το έναυσμα για να εξερευνήσουν τα άγνωστα εδάφη, βέβαιοι καθώς ήταν ότι έπρεπε να υπάρχει το λεγόμενο Βορειοδυτικό Πέρασμα.

-Χάρτης της Βιρτζίνια
του Τζον Σμιθ-
Ο χάρτης που επιλέξαμε να αναλύσουμε στον παρόντα τόμο καταρτίστηκε από τον διάσημο εξερευνητή Τζον Σμιθ γύρω στο 1612 και μας διαφωτίζει σχετικά με τη γεωγραφική ακρίβεια με την οποία συντελέστηκε η κατάκτηση της Βόρειας Αμερικής. Οι ακριβείς πληροφορίες του, τόσο ως προς τη γεωγραφική διαμόρφωση όσο και ως προς την τοποθέτηση των αυτοχθόνων λαών, συνέβαλαν ώστε να χρησιμοποιηθεί στις εκστρατείες που οργανώθηκαν τις επτά επόμενες δεκαετίες με στόχο τη διασφάλιση των καλύτερων εμπορικών οδών στην περιοχή.

24

Ο νεώτερος κόσμος, σε όλες του τις διαστάσεις, είναι σε μεγάλο βαθμό αποτέλεσμα του γεγονότος ότι οι Ευρωπαίοι, από τον 15ο αιώνα και μετά, διέδωσαν σε όλο τον πλανήτη τις ιδέες τους, το χρώμα του δέρματός τους και την τεχνολογία τους. Η διαδικασία αυτή, που συχνά συνοδεύτηκε από βία και καταστολή, είχε ως τελική συνέπεια να κυριαρχήσουν η Ευρώπη και οι ΗΠΑ στο μεγαλύτερο μέρος του πλανήτη κατά την περίοδο του «νέου ιμπεριαλισμού» του 19ου και του 20ού αιώνα. Η συχνότητα με την οποία καταρτίζονταν ή αντικαθιστώνταν οι χάρτες των νέων κατακτημένων χωρών στη διάρκεια των πέντε αυτών αιώνων αντικατοπτρίζει την τεράστια εμπορική, διπλωματική και στρατηγική τους αξία.

-Νέα περιγραφή της Αφρικής,
του Βίλεμ Γιανσούν Μπλάου
Στα τέλη του 16ου αιώνα, ο Γιοχάνες Μπλάου, που ανήκε στην επιφανή οικογένεια των Φλαμανδών χαρτογράφων, ανέλαβε την έκδοση του περιώνυμου όσο και εξαίσιου Atlas Maior. Το έργο αυτό αποτελεί σύμβολο της δεξιοτεχνίας που χαρακτήριζε τη χρυσή εποχή της φλαμανδικής χαρτογραφίας και, ανάμεσα στα διαμάντια του, περιλαμβάνει έναν εκπληκτικά ακριβή χάρτη της αφρικανικής ηπείρου τον οποίο είχε καταρτίσει ο πατέρας του συμπιλητή, ο Βίλεμ Γιανσούν Μπλάου, το 1617.

25

Ο 17ος αιώνας είναι ο χρυσός αιώνας της χαρτογραφίας, με επίκεντρό του τις Κάτω Χώρες. Σε πόλεις όπως η Αμβέρσα, η χαρτογραφική αυτή αίγλη εκδηλώνεται μέσα από τις εργασίες των νέων επιχειρήσεων που προσλαμβάνουν και καταρτίζουν εκδότες, χαρτογράφους, εικονογράφους και χαράκτες. Γρήγορα ξεχωρίζουν κάποιες οικογένειες χαρτογράφων όπως οι Μπλάου, οι Χόντιους, οι Φαν ντε Κέερε και οι Γιανσόνιους, μεταξύ άλλων. Λαμβάνοντας υπόψη τους τις συνεισφορές διαπρεπών μορφών, όπως ο Γεράρδος Μερκάτορ, και τις πληροφορίες που έρχονται μετά από κάθε νέα αποστολή, οι χάρτες τους γράφουν ιστορία τόσο λόγω της ακρίβειάς τους όσο και εξαιτίας της διακοσμητικής τους ομορφιάς.

-Νέος γεωγραφικός και υδρογραφικός άτλαντας
του κόσμου, του Χέντρικ Χόντιους-
Το παρόν έργο, που εκδόθηκε το 1630, υπήρξε μια από τις μεγάλες επιτυχίες του Φλαμανδού χαράκτη και χαρτογράφου Χέντρικ Χόντιους, ο οποίος ξεχώριζε για το ισχυρό εμπορικό του αισθητήριο. Το ελκυστικότερο χαρακτηριστικό του έργου του είναι ότι διακοσμούσε τους χάρτες με ετικέτες στις οποίες απεικονίζονταν δημοφιλή πρόσωπα, εικόνες από τις πιο ξακουστές πόλεις και άλλα αντιπροσωπευτικά στοιχεία των χαρτογραφούμενων περιοχών.

26

Το ενδιαφέρον που ξυπνά και η γοητεία που ασκεί στην ανθρωπότητα ο ουράνιος θόλος χάνονται στα βάθη του χρόνου. Από την Αρχαιότητα μέχρι σήμερα, οι άνθρωποι επιχείρησαν να αναπαραστήσουν σε χάρτες τα όσα παρατηρούσαν στον ουρανό. Η ανάλυση αυτής της διαδρομής ανά τους αιώνες μάς προσφέρει ένα συναρπαστικό επιστημονικό και καλλιτεχνικό θέαμα.

-Ο ουράνιος άτλαντας Harmonia Macrocosmica του Aντρέας Κελάριους-
Το έργο Harmonia Macrocosmica seu Atlas universalis et novus σηματοδοτεί το απόγειο της ουράνιας χαρτογραφίας. Για να το δημιουργήσει, ο Γερμανός χαρτογράφος Αντρέας Κελάριους συνδύασε τις θεωρίες των Πτολεμαίου, Κοπέρνικου και Τύχωνος Μπράχε, καθώς και τις νέες μελέτες για τον Ήλιο, τη Σελήνη, τους πλανήτες, τις κινήσεις των άστρων και τη συγκρότηση των αστερισμών. Με βάση αυτά τα υλικά, φιλοτέχνησε το 1660 τον ωραιότερο ουράνιο άτλαντα στην Ιστορία, στον οποίο ανήκει ο χάρτης που αναλύουμε στον παρόντα τόμο.

27

Τα πρώτα γνωστά σχέδια της Σελήνης τα δημιούργησε ο Λεονάρντο ντα Βίντσι μεταξύ 1505 και 1508. Ήδη το 1647 ο Γιοχάνες Χεβέλιους, ένας Πολωνός έμπορος που είχε πάθος με την αστρονομία, δημοσίευσε το έργο του Σεληνογραφία, την πρώτη πραγματεία αφιερωμένη αποκλειστικά στη Σελήνη. Από τότε μέχρι σήμερα, η βούληση να καταρτισθεί ένας τοπογραφικός χάρτης της Σελήνης είχε ως αποτέλεσμα να σημειωθούν σπουδαία χαρτογραφικά επιτεύγματα .

-Χάρτης της Σελήνης, των Γιοχάνες Χεβέλιους
και Τζιοβάνι Μπατίστα Ριτσιόλι -
Ο χάρτης του 1707 που αναλύουμε στον παρόντα τόμο αποτελεί μια από τις πρώτες αναπαραστάσεις της ορατής όψης της Σελήνης, που τότε ήταν η μόνη γνωστή. Καρπός μιας πενταετίας αστρονομικών παρατηρήσεων, υπήρξε ένα από τα πιο διάσημα επιστημονικά έργα στον τομέα της χαρτογραφίας του 18ου αιώνα, ενώ χρησιμοποιήθηκε και για εκλαϊκευτικούς σκοπούς, με αποτέλεσμα να γίνει ιδιαίτερα δημοφιλής.

28

Η λογοτεχνία βρίσκεται πίσω από τις περισσότερες προόδους της χαρτογραφίας φανταστικών κόσμων. Οι κόσμοι αυτοί αναδύονται μέσα από λογοτεχνικά έργα και, σε πολλές περιπτώσεις, τα υπερβαίνουν για να αποτελέσουν μέρος του συλλογικού και, κατ’ επέκταση, του χαρτογραφικού φαντασιακού. Αναφερόμαστε σε τόπους όπως η Μέση Γη του Τζ. Ρ. Ρ. Τόλκιν ή η Χώρα των Θαυμάτων όπου βίωσε τις περιπέτειές της η Αλίκη.

-Χάρτης της Χώρας της Αφθονίας,
του Γιόχαν Μπάπτιστ Χόμαν-
Ο χάρτης που αναλύουμε στον παρόντα τόμο, έργο του Γερμανού γεωγράφου Γιόχαν Μπάπτιστ Χόμαν, είναι η πρώτη χαρτογραφική αναπαράσταση της μυθικής Χώρας της Αφθονίας, ιδιαίτερα δημοφιλούς την εποχή του Μεσαίωνα, όπου το ποτό και το φαγητό δεν τελειώνουν ποτέ και όπου δεν υπάρχει η ένδεια που μάστιζε τους χωρικούς επί του φεουδαρχικού καθεστώτος.

29

Προσαρτήσεις εδαφών, διαμελισμός πολιτικών οντοτήτων, παρακμή αυτοκρατοριών… Από τους Αρχαίους Χρόνους, η χαρτογραφία αντανακλά τις συνεχείς αλλαγές συνόρων που σημειώνονται στον κόσμο, ειδικότερα μεταξύ 19ου και 20ου αιώνα, όταν το τέλος της αποικιοκρατίας και των παγκόσμιων πολέμων επέφερε αξιοσημείωτες αλλαγές στα όρια των επικρατειών. Στην πραγματικότητα, οι μεταβολές ποτέ δεν σταμάτησαν και σήμερα υπάρχουν Κράτη που βλέπουν τα σύνορά τους να αλλοιώνονται λόγω της κλιματικής αλλαγής.

-Χάρτης της Ρωσικής Αυτοκρατορίας,-Αυτοκρατορίας,
από τον Γεωγραφικό Άτλαντα της Ρωσίας-
Η Ρωσία αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα χώρας με μεταβαλλόμενα σύνορα σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας. Οι πρώτες προσπάθειες κατάρτισης ενός χάρτη της Ρωσίας τελεσφόρησαν κατά τον 16ο αιώνα, ωστόσο η αναλυτική χαρτογράφηση αυτής της αχανούς χώρας επιτεύχθηκε τον 18ο αιώνα, υπό την εποπτεία της Ακαδημίας Επιστημών της Αγίας Πετρούπολης. Στις 13 Σεπτεμβρίου του 1745 εκδόθηκε για πρώτη φορά ο Γεωγραφικός Άτλαντας της Ρωσίας αποτελούμενος από δεκαεννέα χάρτες των επαρχιών του ευρασιατικού γίγαντα και από έναν γενικό χάρτη, τον οποίο αναλύουμε σε αυτό τον τόμο.

30

Καθώς πολλαπλασιάζονταν οι εγκαταστάσεις Άγγλων και Γάλλων στην Βόρεια Αμερική, με συνέπεια τη διαρκή αύξηση του πληθυσμού, πρόβαλλε επιτακτική η ανάγκη αναζήτησης πόρων στον Νέο Κόσμο. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την επέκταση των Ευρωπαίων σε περιοχές όπου μέχρι τότε δεν είχαν ποτέ κατοικήσει Δυτικοί. Πλάστηκε τότε, τον 19ο αιώνα, ο όρος «Παλιά Δύση», που συνδεόταν με την υπόσχεση για μια νέα, καλύτερη ζωή. Αυτή η Δύση, ωστόσο, ήταν ο χώρος όπου διέμεναν διάφοροι αμερινδιανικοί λαοί, που βαθμιαία εκδιώκονταν από τα πατρογονικά εδάφη τους ή και εξολοθρεύονταν.

-Γενικός χάρτης των μέσων
βρετανικών αποικιών στην Αμερική-
Ο χάρτης του 1776 που αναλύουμε στον παρόντα τόμο δείχνει κάποιες από τις κυριότερες ευρωπαϊκές αποικίες στη Βόρεια Αμερική καθώς και τις περιοχές που, το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα, ανήκαν ακόμη στην αμερινδιανική συνομοσπονδία. Καταρτισμένος με εμφανώς πολιτική σκοπιμότητα, ο χάρτης αυτός είναι μια άκρως ενδιαφέρουσα μαρτυρία που συμβάλλει στο να κατανοήσουμε τις γεωγραφικές γνώσεις των Ευρωπαίων εκείνης της εποχής για τα συγκεκριμένη περιοχή.