Issues 1-10

1

Από αμνημονεύτων χρόνων, ο άνθρωπος επιχειρούσε μεγάλα ταξίδια, καθώς είτε είχε την περιέργεια να ανακαλύψει τον κόσμο, είτε επιθυμούσε να αναζητήσει νέους τρόπους επιβίωσης είτε είχε εμπορικές και στρατιωτικές βλέψεις.
Το παρόν βιβλίο είναι μια ανασκόπηση της χαρτογραφίας της Αρχαιότητας, ένα ταξίδι που μας οδηγεί από τα πρώτα σχέδια των σουμεριακών πόλεων μέχρι τους χάρτες της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας με διοικητική χρησιμότητα. Ενδιάμεσο σταθμό αποτέλεσε η ελληνική μαθηματική γεωγραφία.

–Ο παγκόσμιος χάρτης του Κλαύδιου Πτολεμαίου–
Το χαρτογραφικό κόσμημα το οποίο εξετάζουμε σε βάθος είναι ο παγκόσμιος χάρτης του Πτολεμαίου, που θεωρείται ορόσημο στη χαρτογραφία, εφόσον αντιπροσωπεύει μια συνόψιση όλων των επιστημονικών γνώσεων του κλασικού κόσμου.

2

Ο χριστιανικός συμβολισμός διαπότισε την παραγωγή μεσαιωνικών χαρτών από τις απαρχές της. Αγνοώντας τη χαρτογραφική κληρονομιά της αρχαιότητας, δημιουργήθηκε ένα νέο μοντέλο που είχε μοναδικό σκοπό να παρουσιάσει μια εικόνα του κόσμου πιστή στη βιβλική αφήγηση. Ακολουθώντας τις υποδείξεις των Πατέρων της Εκκλησίας, ο Ισίδωρος Σεβίλλης επινόησε, τον 7ο αιώνα, μια υδρόγειο με τριμερή δομή, απεικονισμένη με ένα απλό, σχηματικό σχέδιο. Πρόκειται για τους χάρτες «Τ-Ο», που θα αποτελούσαν το κυρίαρχο χαρτογραφικό πρότυπο μέχρι τον 16ο αιώνα, καθώς και τη δομική βάση θαυμάσιων έργων όπως οι τεράστιοι παγκόσμιοι χάρτες των αβαείων.

-Χάρτης Έμπστορφ-
Στον παρόντα τόμο αναλύουμε τον Χάρτη Έμπστορφ (περ. 1300), τον πλουσιότερα εικονογραφημένο από τους μεσαιωνικούς χάρτες.

3

Η ανάπτυξη των μεσαιωνικών πόλεων, μερικές από τις οποίες είχαν μετατραπεί σε αυθεντικές εμπορικές δυνάμεις, η άνοδος της αστικής τάξης και το ανανεωμένο ενδιαφέρον για τη γνώση του κόσμου αποτελούν το ιδανικό πλαίσιο για την εμφάνιση, τον 13ο αιώνα, ενός επαναστατικού νέου είδους χαρτών, των πορτολάνων. Σε αντίθεση με τους παγκόσμιους χάρτες του αββαείου αυτοί οι χάρτες πλοήγησης που επικεντρώνονται στη Μεσόγειο και τη Μαύρη Θάλασσα είναι εξόχως πρακτικοί και έχουν σχεδιαστεί με εκπληκτική ακρίβεια ώστε θεωρούνται τα πρώτα χαρτογραφικά έγγραφα στην ιστορία με στόχο την επίτευξη μεγαλύτερης γεωγραφικής πιστότητας.

-Ο παγκόσμιος χάρτης των Κρέσκες-
Η μεγάλη καλλιτεχνική ποιότητα του χάρτη που παρουσιάζουμε, του παγκόσμιου χάρτη του Κρέσκες, τον καθιστά το αριστούργημα των πορτολάνων.

4

Παρακινημένος από την ανάγκη, από τη θέληση να αναπτύξει νέες αγορές, με την ώθηση της πίστης ή από περιέργεια και με επιθυμία να ζήσει περιπέτειες, ο άνθρωπος βγήκε στους δρόμους από αμνημονεύτων χρόνων. Δρόμους που οι κυβερνήτες της Αρχαίας Ρώμης ανέλαβαν να επεκτείνουν και να διαμορφώσουν, δημιουργώντας έτσι το δίκτυο των ρωμαϊκών οδών, την τεχνογνωσία των οποίων θα κληρονομούσαν οι μηχανικοί του μέλλοντος. Το ρωμαϊκό οδικό δίκτυο, οι δρόμοι των μεσαιωνικών προσκυνητών, οι νέες εμπορικές διαδρομές της πρώιμης νεότερης εποχής, τα μεταφορικά δίκτυα που δημιουργήθηκαν μετά τη Βιομηχανική Επανάσταση ή οι διαδρομές που διανοίχτηκαν την εποχή του Ναπολέοντος, είναι μερικά παραδείγματα της ιστορίας των δρόμων που σχολιάζονται σε αυτές τις σελίδες.

Χάρτης Γκοφ των Βρετανικών Νήσων
Σε αυτόν τον τόμο αναλύουμε τον Χάρτη του Γκόφ (1360), ο οποίος θεωρείται ο πιο παλιός οδικός χάρτης της Βρετανίας που διασώζεται.

5

Τον 7ο αιώνα, η επεκτατική εκστρατεία της καινοφανούς ισλαμικής πίστης στις γειτονικές περιοχές ευνόησε τη δημιουργία των πρώτων χαρτογραφικών έργων του ισλαμικού κόσμου. Αυτά τα πρώτα έργα, καθώς και όλα όσα ακολούθησαν χρόνια αργότερα, μπόρεσαν να δημιουργηθούν χάρη στην εντατική εργασία υιοθεσίας, από την πλευρά των μουσουλμάνων σοφών, των πολιτιστικών κληρονομιών των προϋπάρχοντων πολιτισμών: συγκεκριμένα, τα έργα των Ελλήνων, των Ινδών και των Ιρανών στους τομείς της γεωγραφίας και της αστρονομίας.
Από εκείνη τη στιγμή και μέχρι τον 17ο αιώνα, η χαρτογραφία αποτέλεσε ένα πεδίο μελέτης και έρευνας με το δικό του χαρακτήρα στον ισλαμικό πολιτισμό και έφτασε σε πολύ υψηλά επίπεδα ανάπτυξης.

Tabula Rogeriana
Σε αυτόν τον τόμο αναλύουμε το έργο Tabula Rogeriana (περ. 1153-1154), το οποίο θεωρείται ο πιο ακριβής παγκόσμιος χάρτης του Ύστερου Μεσαίωνα.

6

Οι τελευταίοι αιώνες του Μεσαίωνα στην Ευρώπη σημαδεύτηκαν από μια σειρά αλλαγών, οικονομικών, πολιτικών, θρησκευτικών και κοινωνικών, πουέφεραν επανάσταση και στο χώρο της χαρτογραφίας. Οι κινητήριες δυνάμεις αυτής της χαρτογραφικής εξέλιξης ήταν το εμπόριο και η ισχύς που απέκτησαν οι εκπρόσωποί του. Η επιθυμία για πρόσβαση στις επικερδέστερες γνωστές αγορές ώθησε τους ευρωπαϊκούς βασιλικούς οίκους να αναζητήσουν νέους δρόμους προς τις πολυπόθητες Ινδίες, έργο το οποίο ανέθεσαν στους καλύτερους εξερευνητές και τους πιο έμπειρους χαρτογράφους.

Παγκόσμιος Χάρτης του Φρα Μάουρο
Θεωρούμενος ως ένα από τα σπουδαιότερα δείγματα μεσαιωνικής χαρτογραφίας, ο Παγκόσμιος Χάρτης του Φρα Μάουρο (περίπου 1450) είναι ο πλέον ακριβής χάρτης της Γης που καταρτίστηκε μέχρι το τέλος του Μεσαίωνα και αντιπροσωπεύει τη μετάβαση από τις μεσαιωνικές παραδόσεις στο διανοητικό σύμπαν της Αναγέννησης.

7

Όλοι οι πρωτόγονοι πολιτισμοί έδιναν μεγάλη σημασία στην οριοθέτησή τους, όχι μόνο στον άμεσα αντιληπτό κόσμο αλλά και σε ένα ευρύτερο πλαίσιο: αφενός στην terra incognita, τη γη πέρα από γνωστούς γεωγραφικούς προσδιορισμούς, αφετέρου στο υπερπέραν, όπου καταλήγει η αθάνατη ψυχή μετά τον θάνατο του φθαρτού σώματος. Για πολλούς αιώνες, μέχρι την έναρξη της σύγχρονης εποχής, πολλοί Χριστιανοί στοχαστές και διανοούμενοι εξέτασαν σοβαρά το πού ακριβώς βρίσκεται ο Παράδεισος και που η Κόλαση όπου κατευθύνονται οι καταδικασμένοι. Οι χαρτογράφοι ασχολήθηκαν και αυτοί με το ζήτημα και, σε γενικές γραμμές, επέλεξαν να τοποθετήσουν την Κόλαση και τον Παράδεισο στις εσχατιές του κόσμου, στις άγνωστες για τη χριστιανική Δύση περιοχές της Γης.

Οι χώρες της Γης
δημιούργημα του 13ου αιώνα, είναι ο πρώτος χάρτης στον οποίο αναπαριστάται ο Παράδεισος. Σε αυτόν τον τόμο, αναλύονται με κάθε λεπτομέρεια τα πιο χαρακτηριστικά στοιχεία αυτού του κομψοτεχνήματος της μεσαιωνικής χαρτογραφίας.

8

Ο παγκόσμιος χάρτης του Χουάν ντε λα Κόσα είναι το πιο σημαντικό έγγραφο στην ιστορία της ανακάλυψης της Αμερικής. Η σημασία του ξεπερνάει τη χαρτογραφική καινοτομία, επειδή η ιστορία της δημιουργίας του άλλαξε για πάντα την πορεία της πολιτικής και της επιστήμης της εποχής. Οι χαρτογράφοι που εργάστηκαν στις εντολές του Ροδρίγκεθ ντε Φονσέκα σκόπευαν στην περιγραφή των ανακαλυφθέντων εδαφών. Ανέλαβαν το εγχείρημα και, αντλώντας από διαφορετικές πηγές, πραγματοποίησαν την πρώτη αναπαράσταση της αμερικανικής ηπείρου. Αυτή η χαρτογραφική καινοτομία είχε ως αποτέλεσμα ο χάρτης που παρουσίασε ο Ροδρίγκεθ ντε Φονσέκα να έχει επιστημονικές αλλά και πολιτικές συνέπειες, καθότι, μετά από προσεκτική ανάλυση αυτής της αναπαράστασης, το Στέμμα της Καστίλλης αποφάσισε να στείλει περισσότερες εκστρατείες προς αναζήτηση του πολυπόθητου περάσματος στην Ανατολή μέσα από την καινούρια έκταση γης.

Ο παγκόσμιος χάρτης του Χουάν ντε λα Κόσα
αποτέλεσε καταλύτη για την πολιτική της εποχής και άνοιξε δρόμο για καινούριες επαναστατικές θεωρίες γύρω στα μέτρα της γης.

9

H χαρτογραφική απεικόνιση των αστικών κέντρων μαρτυρείται ήδη από την Αρχαιότητα. Μολαταύτα, οι αστικοί χάρτες γνωρίζουν τη μεγαλύτερη εξέλιξή τους στη Νεότερη Εποχή. Πέραν του ότι ανταποκρίνονται σε κριτήρια πρακτικής χρησιμότητας, οι νέοι αστικοί χάρτες αρχίζουν να αποπνέουν μια αίσθηση υπερηφάνειας και ταυτότητας, καθώς και μια επιθυμία να μετατραπούν σε δυναμικούς παράγοντες ανάπτυξης και βελτίωσης των πόλεων.Ιδιαίτερη μνεία αξίζει ο Χάρτης της πόλης Ίμολα, τον οποίο κατάρτισε ο Λεονάρντο ντα Βίντσι το 1502. Οι γνώσεις σχεδίου και αρχιτεκτονικής που διέθετε ο μεγαλοφυής σοφός της Αναγέννησης του επέτρεψαν να υιοθετήσει τις τεχνικές που χρησιμοποιούσαν οι συγκεκριμένοι κλάδοι, προκειμένου να μεταμορφώσει τη χαρτογραφική παραγωγή, κυρίως την αστική.

Ο Χάρτης της πόλης Ίμολα
Πέραν του ότι ξεχωρίζει για την καλαισθησία του, μπορεί να θεωρηθεί ο ακριβέστερος αστικός χάρτης μέχρι τον 19ο αιώνα.

10

Οι ιστορικοί θεωρούν την πορτογαλική κατάκτηση της Θέουτας (1415) την επίσημη έναρξη της εποχής των ανακαλύψεων και της υπερπόντιας επέκτασης της Ευρώπης. Πρωτοποριακό ρόλο σ’ αυτή την επέκταση έπαιξε η Πορτογαλία. Τα συμφέροντά της στη Μαύρη Αφρική και το σχέδιό της να βρει απευθείας οδό για τις Ινδίες έφεραν τους εξερευνητές της αντιμέτωπους με την τεχνική δοκιμασία της πλεύσης σε καινούριους ωκεανούς και άγνωστα γεωγραφικά πλάτη. Γι’ αυτό, παράλληλα με τους πολυάριθμους χάρτες που παρήγαγε, η Πορτογαλία πρωταγωνίστησε, γύρω στα 1500, σε μια κρίσιμη αλλαγή στον τομέα της ναυτικής χαρτογραφίας: στο πέρασμα από τους παραδοσιακούς πορτολάνους στους χάρτες που βασίζονταν στο γεωγραφικό πλάτος.

-Ο Άτλαντας Μίλερ
του Λόπο Όμεμ Όμεμ-
Ανάμεσα στα πορτογαλικά χαρτογραφικά στολίδια της εποχής, ένα διαπρέπει για την ξεχωριστή ομορφιά του: ο Άτλαντας Μίλερ. Πρόκειται για ένα έργο τέχνης που δείχνει μέσα από μια σειρά από εικονογραφημένους χάρτες τον γνωστό στο πορτογαλικό Στέμμα κόσμο. Ξεχωρίζει ο ναυτικός χάρτης γνωστός ως «Χάρτης της Αραβίας και του Ινδικού Ωκεανού», στον οποίο απεικονίζονται τα εδάφη που είχε μόλις κατακτήσει η Πορτογαλία στην Ανατολή.